نمودار استخوان ماهی (Fishbone Diagram) چیست ؟ و چگونه رسم می شود؟

مدل استخوان ماهی یا نمودار ایشیکاوا یک ابزار تحلیلی قدرتمند است که با شناسایی و تحلیل عوامل مؤثر بر بروز مشکلات ، به شما کمک می ‌کند تا بهترین و اثرگذارترین راه ‌حل‌ ها را انتخاب کنید. این تکنیک به دلیل قابلیت پیشگیری از تکرار مشکلات و بهبود فرآیندها و محصولات ، در صنایع مختلف کاربرد گسترده ‌ای دارد. با استفاده از این مدل ، می‌ توانید نقاط ضعف را شناسایی کرده و با اصلاح آن ‌ها ، کیفیت و کارایی محصولات و خدمات خود را بهبود بخشید.

مدل استخوان ماهی چیست؟

نمودار استخوان ماهی به دلیل شباهت ظاهری خود به ساختار استخوان‌های ماهی، این نام را به خود گرفته است. در این نمودار، مسئله اصلی به عنوان “سر” ماهی در نظر گرفته می‌شود و عوامل مختلفی که می‌توانند بر این مسئله تاثیر بگذارند به صورت “استخوان‌های بزرگ” به آن متصل می‌شوند. این ساختار به تحلیلگران کمک می‌کند تا روابط علت و معلولی را به وضوح مشاهده کرده و عوامل مختلفی که ممکن است به بروز مشکل منجر شده باشند، شناسایی کنند.

در رسم نمودار استخوان ماهی، ابتدا باید مسئله اصلی یا مشکلی که نیاز به بررسی دارد، در “سر” ماهی نوشته شود. سپس، دسته‌بندی‌های اصلی عوامل موثر به عنوان “استخوان‌های بزرگ” از این مسئله اصلی منشعب می‌شوند. این دسته‌بندی‌ها می‌توانند شامل جنبه‌های مختلفی مانند منابع انسانی، فرآیندها، مواد اولیه، تجهیزات، محیط زیست و دیگر عوامل مرتبط باشند. هر یک از این دسته‌بندی‌ها می‌تواند به زیرعوامل بیشتری تقسیم شود که به تحلیل دقیق‌تر و شناسایی عوامل موثرتر کمک می‌کند.

با استفاده از این مدل، می‌توان به شکلی سیستماتیک و جامع به تحلیل مسائل پرداخت و با بررسی هر یک از عوامل و زیرعوامل، بهترین و مؤثرترین راه‌حل‌ها را برای حل مشکلات شناسایی کرد. این فرآیند، به تحلیلگران کمک می‌کند تا تمامی جوانب مسئله را در نظر گرفته و از رویارویی با مشکلات مشابه در آینده جلوگیری کنند.

هرچند نمودار استخوان ماهی دارای مزایای زیادی است، از جمله ساختار ساده و قابلیت تحلیل جامع مسائل، اما لازم به ذکر است که ممکن است معایبی نیز داشته باشد. به عنوان مثال، ممکن است این نمودار در مواجهه با مسائل پیچیده و چندعاملی، نیاز به زمان و دقت زیادی داشته باشد و در برخی موارد، شناسایی دقیق همه عوامل موثر و روابط بین آنها دشوار باشد. بنابراین، استفاده از این مدل باید با دقت و همراه با سایر ابزارهای تحلیلی صورت گیرد تا به نتایج قابل اعتماد و مؤثری منجر شود.

مدل استخوان ماهی به عنوان یکی از ابزارهای قدرتمند تحلیل و بهبود فرآیندها، به سازمان‌ها و تیم‌های پروژه کمک می‌کند تا با شناسایی و تحلیل دقیق عوامل موثر، به بهبود مستمر کیفیت و عملکرد بپردازند و در مواجهه با چالش‌ها، راه‌حل‌های بهتری را ارائه دهند.

روش رسم نمودار استخوان ماهی

روش رسم نمودار استخوان ماهی که به آن مدل ایشیکاوا نیز گفته می‌شود، یک ابزار تحلیلی کارآمد برای شناسایی و بررسی مسائل و مشکلات مختلف است. این مدل به صورت یک نمودار تشریحی به نمایش علل و عوامل متعددی که باعث بروز یک مشکل یا مسئله شده‌اند، می‌پردازد. با استفاده از این روش، می‌توان به راحتی علل اصلی یک مشکل را شناسایی کرده و بهبودهای لازم را اعمال کرد.

اجزای نمودار استخوان ماهی

نمودار استخوان ماهی شامل یک خط اصلی به نام ستون فقرات (Spine) و شاخه‌های جانبی به نام استخوان‌ها (Bones) است. این استخوان‌ها معمولاً به چند دسته اصلی تقسیم می‌شوند که معمول‌ترین آنها عبارتند از:

• انسان‌ها (People): شامل عواملی مانند دانش، مهارت‌ها، آموزش‌ها و رفتارهای انسانی.
• روش‌ها (Methods): شامل روش‌ها، فرآیندها و رویه‌های کاری.
• ماشین‌ها (Machines): شامل تجهیزات، ابزارها و فناوری‌های مورد استفاده.
• محیط (Environment): شامل شرایط محیطی، فرهنگی و فیزیکی که ممکن است بر مسئله تأثیر بگذارد.

مراحل رسم نمودار استخوان ماهی

1. تعریف مشکل یا مسئله اصلی: اولین گام در رسم نمودار استخوان ماهی، تعیین دقیق مشکل یا مسئله‌ای است که قصد بررسی آن را داریم. این مشکل در سمت راست نمودار و در بخش سر ماهی نوشته می‌شود.
2. تعیین دسته‌های اصلی: چهار دسته اصلی که معمولاً استفاده می‌شوند، عبارتند از: مردم، متد، ماشین و محیط. این دسته‌ها به عنوان شاخه‌های اصلی به ستون فقرات متصل می‌شوند.
3. شناسایی عوامل مرتبط: برای هر دسته، عواملی که می‌توانند باعث بروز مشکل شده باشند را شناسایی کنید. این عوامل به صورت شاخه‌های فرعی به شاخه‌های اصلی متصل می‌شوند.
4. ترسیم نمودار: ابتدا ستون فقرات را رسم کنید و مشکل اصلی را در انتهای سمت راست آن بنویسید. سپس، دسته‌های اصلی را به صورت خطوط مایل به ستون فقرات وصل کنید و عوامل مرتبط با هر دسته را به عنوان شاخه‌های فرعی به این خطوط مایل متصل نمایید.
5. تحلیل و بررسی: پس از تکمیل نمودار، به بررسی و تحلیل عوامل شناسایی شده بپردازید. در این مرحله، می‌توان به راحتی علل اصلی مشکل را شناسایی کرد و بر اساس آن‌ها، راه‌حل‌های مناسب را ارائه داد.

مزایا و کاربردهای استفاده از نمودار استخوان ماهی

استفاده از مدل استخوان ماهی و تکنیک‌های مرتبط با آن، مزایای زیادی دارد. این تکنیک‌ها به تیم‌ها و سازمان‌ها کمک می‌کنند تا به صورت سازمان‌یافته‌تری به مسائل و مشکلات خود نگاه کنند. با داشتن یک نمای کلی از عوامل مختلفی که ممکن است در بروز مشکل دخیل باشند، می‌توان به راحتی علل اصلی را شناسایی کرده و راه‌حل‌های مناسبی را ارائه داد.

این روش همچنین در فرآیند تصمیم‌گیری و بهبود عملکرد استفاده می‌شود و بهبودهای لازم را به صورت گام به گام اعمال می‌کند. با کمک نمودار استخوان ماهی، می‌توان به تحلیل جامع‌تری از وضعیت موجود پرداخت و برنامه‌ریزی بهتری برای آینده داشت.

تکنیک‌های استفاده از نمودار استخوان ماهی برای تحلیل مشکلات

مدل استخوان ماهی (Fishbone Diagram) یک ابزار تحلیلی قدرتمند است که برای شناسایی و تحلیل مشکلات و مسائل مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد. این مدل به شکل یک نمودار شبیه به استخوان ماهی رسم می‌شود، به طوری که مشکل اصلی در مرکز نمودار قرار می‌گیرد و عوامل مختلفی که به ایجاد این مشکل کمک کرده‌اند، به صورت شاخه‌هایی در اطراف آن قرار می‌گیرند. این تکنیک به افراد و تیم‌ها کمک می‌کند تا علل اصلی مشکلات را شناسایی کرده و راه‌حل‌های مؤثرتری را برای بهبود فرآیندها و عملکردها ارائه دهند.

1- تکنیک 5M :

یکی از تکنیک‌های مؤثر در استفاده از نمودار استخوان ماهی، تکنیک «5M» است. این تکنیک شامل پنج عامل کلیدی است که به بررسی علل و عوامل مختلف مرتبط با یک مشکل می‌پردازد. این عوامل عبارتند از:

• ماشین (Machine): شامل تجهیزات، ابزارها و فناوری‌هایی که در فرآیند مورد استفاده قرار می‌گیرند.
• متد (Method): شامل روش‌ها، فرآیندها و رویه‌های کاری که در انجام وظایف و فعالیت‌ها به کار می‌روند.
• کارمند (Man): شامل دانش، مهارت‌ها، آموزش‌ها و رفتارهای کارکنان.
• محیط (Environment): شامل شرایط محیطی، فرهنگی و فیزیکی که ممکن است بر مسئله تأثیر بگذارد.
• مواد (Material): شامل مواد و منابعی که در فرآیند تولید و اجرای وظایف استفاده می‌شوند.

با استفاده از تکنیک 5M، می‌توان عوامل مختلفی که در ایجاد یک مشکل نقش دارند را شناسایی کرده و به ترتیب اهمیت، بررسی کرد. این تکنیک به تحلیلگران کمک می‌کند تا به صورت جامع‌تری به بررسی مشکلات بپردازند و راه‌حل‌های مناسب‌تری را ارائه دهند.

2- تکنیک 6S :

تکنیک دیگری که در استفاده از نمودار استخوان ماهی مورد استفاده قرار می‌گیرد، تکنیک «6S» است. این تکنیک شامل شش عامل کلیدی است که به بررسی عوامل مختلف مرتبط با یک مشکل می‌پردازد. این عوامل عبارتند از:

• سیستم (System): شامل سیستم‌ها و ساختارهای سازمانی که در فرآیندها و فعالیت‌ها دخیل هستند.
• سرپرست (Supervisor): شامل نقش‌ها، مسئولیت‌ها و عملکرد مدیران و سرپرستان.
• سیاست (Policy): شامل سیاست‌ها، مقررات و دستورالعمل‌هایی که در سازمان وجود دارد.
• محیط (Surroundings): شامل شرایط محیطی و فیزیکی که ممکن است بر مسئله تأثیر بگذارد.
• سایر (Others): شامل عواملی که به‌طور مستقیم در دسته‌های دیگر قرار نمی‌گیرند اما می‌توانند مؤثر باشند.
• سفر (Supplier): شامل تأمین‌کنندگان و عواملی که در زنجیره تأمین نقش دارند.

تکنیک 6S به تحلیلگران کمک می‌کند تا به صورت جامع‌تر و دقیق‌تری به بررسی عوامل مؤثر بر مشکلات بپردازند و با شناسایی علل اصلی، بهبودهای لازم را در فرآیندها و عملکردهای خود اعمال کنند.

عوامل مؤثر در نمودار استخوان ماهی

مدل استخوان ماهی، که به نمودار ایشیکاوا نیز معروف است، یک ابزار گرافیکی مفید برای تجزیه و تحلیل عوامل مؤثر در بروز مشکلات و مسائل مختلف است. این مدل به شکل یک نمودار با دنباله‌ای از عناصر مرتبط که شبیه به استخوان ماهی است، رسم می‌شود. هر عنصر در این نمودار می‌تواند عاملی را نشان دهد که بر تغییر یک وضعیت تأثیر می‌گذارد.

عوامل مؤثر در نمودار استخوان ماهی می‌توانند به دسته‌های مختلفی تقسیم شوند که شامل عوامل فنی، محیطی، انسانی و مدیریتی هستند. این عوامل ممکن است به تنهایی یا به صورت ترکیبی، باعث بروز مشکلات و مسائل مختلف در یک سیستم یا فرآیند شوند. با استفاده از این مدل، می‌توان عوامل مؤثر را به صورت سلسله مراتبی و منسجم مشاهده کرد و در نتیجه، ریشه‌یابی و حل مشکلات را سهولت بخشید.

عوامل فنی شامل تجهیزات، فناوری‌ها، و ابزارهایی است که در فرآیندها مورد استفاده قرار می‌گیرند. این عوامل می‌توانند شامل مشکلات مرتبط با کارکرد ماشین‌آلات، کیفیت مواد اولیه، و فناوری‌های به کار گرفته شده باشند.

عوامل محیطی شامل شرایط فیزیکی و فرهنگی محیط کار هستند. این عوامل می‌توانند شامل نور، صدا، دما، و شرایط کاری باشند که ممکن است بر عملکرد سیستم یا فرآیند تأثیر بگذارند.

عوامل انسانی شامل مهارت‌ها، دانش، رفتارها، و ارتباطات افراد درگیر در فرآیند هستند. این عوامل می‌توانند شامل آموزش ناکافی، خطاهای انسانی، و مشکلات ارتباطی باشند.

عوامل مدیریتی شامل روش‌ها، سیاست‌ها، و رویه‌های مدیریتی هستند که بر فرآیندها و عملکرد سازمان تأثیر می‌گذارند. این عوامل می‌توانند شامل ضعف در برنامه‌ریزی، نظارت ناکافی، و سیاست‌های ناکارآمد باشند.

نتیجه‌گیری

استفاده از نمودار استخوان ماهی، یا همان مدل ایشیکاوا، می‌تواند به طور قابل توجهی بهبود خروجی‌ها و توسعه محصولات را تسریع کند. این ابزار گرافیکی به ما امکان می‌دهد تا عوامل اصلی مشکلات را به صورت دقیق و ساختارمند شناسایی کنیم و راه‌حل‌هایی برای بهبود و توسعه محصولات ارائه دهیم. همچنین، این مدل می‌تواند به تیم‌ها کمک کند تا ایده‌های جدیدی برای توسعه محصولات آینده پیدا کنند و به شکل سازمان‌یافته‌تری به مشکلات نگاه کنند.