
منحنی فراموشی چیست؟ در دنیای پر از اطلاعات و آموزشهای مداوم، یکی از بزرگترین چالشهایی که هر فرد با آن مواجه میشود، توانایی حفظ و یادآوری اطلاعات است. شاید برای بسیاری از ما پیش آمده باشد که در همان روزهای ابتدایی پس از یادگیری یک موضوع جدید، بخش قابل توجهی از آنچه آموختهایم را فراموش کنیم. این پدیدهی طبیعی در فرآیند یادگیری به نام “منحنی فراموشی” شناخته میشود. اولین بار هرمان ابینگهاوس، روانشناس برجستهی آلمانی، این روند را در اواخر قرن نوزدهم مورد بررسی قرار داد و نشان داد که اطلاعات به مرور زمان، به ویژه در روزهای نخست پس از یادگیری، به سرعت از حافظه کوتاهمدت ما پاک میشوند.
منحنی فراموشی و تعریف آن
بهنظر میرسد که اطلاعات با سرعتی زیاد از حافظه ما پاک میشوند. به طوری که بخش زیادی از چیزهایی که یاد گرفتهایم، تنها در چند روز اول پس از یادگیری، از ذهنمان محو میشود. این پدیده برای اولین بار توسط هرمان ابینگهاوس، روانشناس آلمانی، کشف و با استفاده از نموداری به نام منحنی فراموشی (Forgetting Curve) تشریح شد.
ابینگهاوس در اواخر دهه ۱۸۸۰ تا اوایل دهه ۱۸۹۰ میلادی تحقیقات گستردهای درباره حافظه انجام داد و نتایج آن را به صورت دادههای آماری و ریاضی جمعآوری کرد. او به این وسیله الگوی دقیقی را برای توانایی ذهن در نگهداری و از دست دادن اطلاعات، تعیین نمود.
روش تحقیق ابینگهاوس مبتنی بر آزمایشات دقیق و تجربی بود که بسیاری از آنها را بر روی خودش انجام داد. او در این فرآیند تلاش کرد تا کلمات مختلف را به ذهن بسپارد و نتایج این آزمایشها را در قالب نموداری نشان دهد که امروزه به عنوان منحنی فراموشی شناخته میشود.
سرعت از دست رفتن اطلاعات
ابینگهاوس متوجه شد که منحنی فراموشی به صورت تصاعدی عمل میکند و در ابتدای امر، شیب آن بسیار تند است. یعنی اکثر اطلاعات تازه یاد گرفته شده، در چند ساعت اولیه از دست میروند. بهگونهای که معمولاً طی یک یا دو روز پس از یادگیری، حدود ۷۵ درصد از مطالبی که به ذهن سپردهایم، از یادمان میرود.
اگر اطلاعات را تکرار و تمرین نکنیم، فراموشی آنها ممکن است به حدی سریع باشد که پس از چند هفته، انگار هیچگاه در آن کلاس یا دوره آموزشی شرکت نکردهایم. البته، با گذر زمان، شیب این منحنی کاهش مییابد. به عبارت دیگر، بعد از چند روز از یادگیری، اطلاعات باقیمانده در ذهن، به شکل پایدارتری ذخیره میشوند و مباحث مهم و کلیدی در حافظه جای میگیرند. این بدان معناست که پس از گذشت مدت کوتاهی از آموزش اولیه، آنچه که باقی مانده را میتوانیم برای مدتی طولانیتر در حافظه نگه داریم.
این الگو از فراموشی نشان میدهد که تقویت و تکرار مطالب، نقش اساسی در تثبیت یادگیری دارند و بدون آن، ذهن ما تمایل دارد اطلاعات را به سرعت از دست بدهد.
عوامل مؤثر در فراموشی
هرمان ابینگهاوس پس از بررسی چگونگی فراموشی اطلاعات توسط انسان، موفق به شناسایی عوامل مختلفی شد که روی سرعت و شدت فراموشی تأثیرگذار هستند. این عوامل در شکلگیری یا از بین رفتن اطلاعات در حافظه نقش مهمی دارند و آگاهی از آنها میتواند به بهبود فرآیند یادگیری کمک کند. در ادامه به شرح مفصلتری از این عوامل میپردازیم:
1- زمان سپریشده از یادگیری:
یکی از مهمترین عواملی که در فراموشی نقش دارد، مدت زمانی است که از زمان یادگیری گذشته است. منحنی فراموشی ابینگهاوس بهخوبی نشان میدهد که یادگیرندگان در چند ساعت اول پس از یادگیری، بخش زیادی از اطلاعات خود را از دست میدهند. در واقع، ۷۵ درصد از اطلاعاتی که یاد گرفتهایم، طی یک یا دو روز اولیه از حافظه کوتاهمدت ما پاک میشود. بهعبارتدیگر، مغز ما بهسرعت آنچه را که غیرضروری تشخیص میدهد، از بین میبرد.
اگر بعد از یادگیری یک مطلب جدید، هیچ نوع تکرار یا تمرین نداشته باشید، احتمال فراموشی آن مطلب بهشدت افزایش مییابد. برای نمونه، اگر شما در یک دوره آموزشی یا کارگاهی شرکت کردهاید ولی پس از آن دوره، مطالب را مرور نکنید، بسیار محتمل است که بعد از یک هفته تقریباً تمام آنچه که یاد گرفتهاید، از ذهن شما پاک شده باشد.
2- سبک زندگی و تأثیر آن بر حافظه:
یکی از مهمترین عواملی که بر منحنی فراموشی تأثیر میگذارد، سبک زندگی افراد است. خواب کافی و باکیفیت نقش بسیار مهمی در تقویت حافظه و حفظ آموختهها ایفا میکند. تحقیقات نشان دادهاند که کمبود خواب یا بیکیفیت بودن آن میتواند باعث تضعیف حافظه و افزایش شیب فراموشی شود. افرادی که خواب منظم و باکیفیتی دارند، توانایی بیشتری در حفظ و بازیابی اطلاعات دارند.
علاوه بر خواب، عوامل دیگری همچون تغذیه، سطح استرس و شرایط روحی نیز بر عملکرد حافظه مؤثرند. استرس و اضطراب شدید باعث کاهش توانایی ذهن در بهکارگیری اطلاعات میشود و فرد در شرایط پراسترس نمیتواند بهخوبی از ظرفیتهای حافظه خود استفاده کند. از این رو، کنترل استرس و توجه به سلامت روانی و جسمی در تقویت حافظه و کاهش فراموشی نقش مهمی ایفا میکند.
3- نحوه ارائه اطلاعات:
شیوه ارائه و تدریس مطالب نیز تأثیر بسزایی بر میزان یادگیری و حفظ مطالب دارد. افرادی که قصد دارند مطالبی را به شکلی مؤثر ارائه دهند، باید به عواملی چون تکرار نکات کلیدی، استفاده از زبان ساده، آوردن مثالهای کاربردی و ملموس و ارائه مطالب به شکلی داستانی توجه داشته باشند. تحقیقات نشان دادهاند که روشهای تدریس ترکیبی و چندجانبه میتواند تأثیر مثبتی بر کاهش فراموشی داشته باشد. همچنین تسلط و اعتمادبهنفس گوینده نیز در افزایش تمرکز و انگیزهی یادگیری مخاطب مؤثر است.
4- پیچیدگی اطلاعات:
مغز قبل از ثبت اطلاعات در حافظه، نیاز به پردازش آنها دارد. هرچه اطلاعات پیچیدهتر باشند، احتمال اینکه بخشی از آنها بدون پردازش کامل کنار گذاشته شوند، بیشتر میشود. به همین دلیل، یادگیری مباحث پیچیده نیازمند داشتن درک ابتدایی و پایهای از آنهاست. در غیر این صورت، شیب فراموشی این مطالب سریعتر خواهد بود و احتمال از دست رفتن آنها بیشتر است.
5- پیشزمینه و اهمیت اطلاعات:
یکی از عوامل تأثیرگذار بر قدرت حافظه، دانش و تجربیات قبلی فرد است. زمانی که اطلاعات جدید با موضوعات شناختهشده و مطالب قبلی که در حافظه بلندمدت ذخیره شدهاند، مرتبط میشوند، یادگیری و بهخاطرسپاری آسانتر میشود. این ارتباط کمک میکند تا اطلاعات جدید بهتر سازماندهی شده و سریعتر در ذهن بازیابی شوند.
علاوه بر این، اهمیت و اعتبار موضوع برای فرد نیز نقش مهمی در تقویت حافظه دارد. اگر به موضوعی علاقهمند باشید و آن را مهم بدانید، میزان توجه و تمرکز شما افزایش مییابد. در نتیجه، اطلاعات بهعنوان دادههایی مهم در ذهن ثبت میشوند و فراموشی آنها بهمراتب کمتر از اطلاعاتی خواهد بود که به آنها اهمیت کمتری داده میشود.
راهکارهایی برای کاهش شیب منحنی فراموشی
برای کاهش شیب منحنی فراموشی و افزایش ماندگاری اطلاعات در حافظه، میتوانید از روشهای مختلفی استفاده کنید. در زیر، چند راهکار مؤثر برای کاهش شیب منحنی فراموشی آورده شده است:
1- مرور مکرر مطالب (Spaced Repetition)
مرور مکرر یکی از کارآمدترین تکنیکهای یادگیری است که باعث میشود اطلاعات در ذهن تثبیت شده و به حافظه بلندمدت منتقل شوند. این روش بر اساس یافتههای علمی درباره نحوه عملکرد حافظه طراحی شده است. حافظه انسان تمایل دارد اطلاعات را در ابتدا به صورت موقت در حافظه کوتاهمدت نگه دارد. اگر اطلاعات به طور مکرر مرور نشوند، با گذشت زمان از بین میروند. مرور فاصلهدار به ما کمک میکند تا اطلاعات را در فواصل زمانی مختلف مرور کنیم، بهطوریکه قبل از فراموش کردن، آنها را به ذهن بیاوریم. این فرآیند، معروف به تقویت یادگیری، به مغز فرصت میدهد تا هر بار اطلاعات را بازسازی کند و در نتیجه آنها را در حافظه بلندمدت ذخیره کند. بهطور مثال، میتوانید بعد از 1 روز، سپس 3 روز، 1 هفته، 1 ماه و نهایتاً در فاصلههای بیشتر مطالب را مرور کنید تا از فراموشی جلوگیری شود.
2- تکرار فعالانه (Active Recall)
تکرار فعالانه به معنای بهکارگیری حافظه بهصورت پویا و فعال است. در این روش بهجای صرفاً خواندن مطالب، باید ذهن خود را درگیر بازیابی اطلاعات کنید. به عنوان مثال، بعد از خواندن مطلبی، سعی کنید بدون نگاه به منبع، آن را به یاد بیاورید یا از خودتان سوالاتی بپرسید و سعی کنید پاسخ دهید. این فرآیند موجب تقویت ارتباطات عصبی در مغز میشود و باعث میشود اطلاعات بهصورت پایدارتر در حافظه بمانند. یکی از دلایل اهمیت این تکنیک این است که مغز انسان بهشکل فعال هنگام بهیادآوری اطلاعات تلاش میکند و این کار باعث بهبود ظرفیت حافظه میشود. همچنین، فعالسازی مغز از طریق طرح پرسشهای مرتبط، موجب میشود مغز به دنبال راهحلهای بهتر برای بهخاطرسپاری بگردد.
3- استفاده از تکنیکهای یادگیری چندحسی
تحقیقات نشان داده است که هرچه تعداد حواس ما در یادگیری اطلاعات بیشتر درگیر باشند، میزان بهخاطرسپاری ما بهبود پیدا میکند. یادگیری چندحسی شامل استفاده از حواس دیداری، شنیداری، و حتی لمسی است. به عنوان مثال، اگر در حال یادگیری یک موضوع هستید، میتوانید از تصاویر، نمودارها و نمودهای بصری استفاده کنید تا مفاهیم به شکل تصویری در ذهن شما ذخیره شوند. به همین ترتیب، بازخوانی اطلاعات با صدای بلند یا شنیدن مطالب از طریق فایلهای صوتی میتواند یادآوری آنها را آسانتر کند. زمانی که مغز به اطلاعات از طریق چند مسیر حسی دسترسی پیدا کند، احتمال فراموشی آن اطلاعات به شدت کاهش مییابد.
4- استفاده از تکنیکهای داستانپردازی
انسانها از دوران باستان بهطور طبیعی تمایل به یادگیری از طریق داستانها داشتهاند. اطلاعاتی که به صورت داستانی ارائه میشوند، به دلیل اینکه احساسات و تجسمهای ذهنی را درگیر میکنند، بسیار بهتر در ذهن ماندگار میشوند. زمانی که یک موضوع خشک و علمی را بهصورت روایت تبدیل کنید و آن را با جزئیات و شخصیتپردازی بیان کنید، مغز بهتر میتواند آن را پردازش کند. این تکنیک بهویژه در موضوعات پیچیده مانند علوم یا تاریخ میتواند بسیار مفید باشد. داستانپردازی یک ابزار قدرتمند برای ایجاد ارتباط بین مفاهیم مختلف است و اطلاعات را بهشکل معنادارتر و سازمانیافتهتر به ذهن وارد میکند.
5- تمرکز بر فهم عمیق (Deep Learning)
تفاوت عمدهای بین یادگیری سطحی و یادگیری عمیق وجود دارد. در یادگیری سطحی، افراد صرفاً اطلاعات را بهطور موقت حفظ میکنند و پس از مدتی آنها را فراموش میکنند. اما در یادگیری عمیق، فرد به درک کاملتری از مفاهیم میرسد و میتواند آنها را با دیگر اطلاعات مرتبط کند. برای دستیابی به یادگیری عمیق، باید تلاش کنید مفاهیم را بهجای حفظ کردن کلمات، بفهمید و از آنها در زندگی روزمره استفاده کنید. همچنین، این نوع یادگیری شامل تجزیه و تحلیل، بررسی و بحث دربارهی مفاهیم میشود. یادگیری عمیق باعث میشود که اطلاعات به شکل ساختاریافته در حافظه بمانند و بهخوبی درک شوند.
6- فاصلهگذاری در جلسات یادگیری (Distributed Learning)
یادگیری فشرده یا بهاصطلاح “خرخوانی” در شب امتحان ممکن است به حفظ موقت اطلاعات کمک کند، اما در بلندمدت به فراموشی منجر میشود. برای افزایش ماندگاری اطلاعات، بهتر است یادگیری را در جلسات کوتاهتر و با فاصله زمانی مناسب تقسیم کنید. این کار به مغز فرصت میدهد تا اطلاعات جدید را پردازش کرده و در حافظه بلندمدت ذخیره کند. یادگیری توزیعی، بهجای ایجاد فشار روی حافظه کوتاهمدت، باعث تثبیت اطلاعات در حافظه بلندمدت میشود. برای مثال، به جای اینکه 5 ساعت پیوسته مطالعه کنید، میتوانید این زمان را به چند جلسه 1 ساعته با فاصله زمانی تقسیم کنید.
7- خواب کافی و منظم
خواب یکی از مهمترین عواملی است که در تقویت حافظه و بهبود فرآیند یادگیری نقش دارد. تحقیقات علمی نشان داده است که مغز در طول خواب، اطلاعات جدید را دستهبندی و طبقهبندی میکند و بهاصطلاح، آنها را “پردازش” میکند. خواب کافی و منظم باعث تثبیت اطلاعات در حافظه بلندمدت میشود. اگر خواب بیکیفیت و ناکافی داشته باشید، مغز شما نمیتواند اطلاعات جدید را به درستی ذخیره کند. همچنین، خواب ناکافی باعث افزایش استرس و کاهش تمرکز میشود که خود به کاهش توانایی یادگیری و بهخاطرسپاری منجر میشود.
8- مراقبت از سلامت جسم و روان
علاوه بر خواب، سبک زندگی سالم نیز نقش مهمی در بهبود حافظه و کاهش فراموشی دارد. فعالیتهای فیزیکی منظم، تغذیه متعادل و کاهش استرس از جمله عواملی هستند که به سلامت مغز و حافظه کمک میکنند. ورزشهای هوازی مانند پیادهروی و دویدن باعث افزایش جریان خون به مغز شده و عملکرد حافظه را تقویت میکنند. همچنین، مصرف مواد مغذی مانند امگا-3، ویتامینهای گروه B، و آنتیاکسیدانها به بهبود کارکرد حافظه و جلوگیری از زوال آن کمک میکند. مدیریت استرس نیز اهمیت زیادی دارد؛ چرا که استرس و اضطراب میتوانند تأثیر منفی بر حافظه داشته باشند و باعث کاهش توانایی بهخاطرسپاری شوند.
9- تکنیک یادگیری از طریق آموزش
یکی از موثرترین روشها برای بهیادسپاری مطالب این است که آنها را به دیگران آموزش دهید. زمانی که شما مجبور میشوید مفهومی را برای دیگران توضیح دهید، نیاز دارید که به آن مطلب تسلط کامل پیدا کنید. این فرآیند باعث میشود اطلاعات بهشکلی عمقیتر در ذهن شما ثبت شوند و به حافظه بلندمدت منتقل شوند. آموزش به دیگران همچنین باعث میشود اطلاعات بهشکلی منظم و ساختاریافته در ذهن شما قرار گیرند و احتمال فراموشی آنها کاهش یابد.
10- استفاده از ابزارهای حافظه (Mnemonic Devices)
ابزارهای حافظه یا تکنیکهای یادآوری میتوانند به شما کمک کنند تا اطلاعات را بهراحتی به یاد بیاورید. این ابزارها شامل روشهایی مانند استفاده از تصاویر ذهنی، کلمات مخفف، و تکنیکهای رمزگذاری هستند. برای مثال، میتوانید از تکنیک “کاخ حافظه” استفاده کنید، که در آن اطلاعات را به مکانهای خاصی در یک فضای ذهنی اختصاص میدهید و سپس با تصور حرکت در آن فضا، اطلاعات را بازیابی میکنید. این تکنیکها با ایجاد پیوندهای اضافی بین اطلاعات جدید و آموختههای قدیمی، فرایند یادگیری و بهخاطرسپاری را تقویت میکنند.
برای کاهش شیب منحنی فراموشی و افزایش ماندگاری اطلاعات در حافظه، استفاده از روشهای مرور مکرر، تکرار فعالانه، و یادگیری چندحسی بسیار مؤثر است. همچنین توجه به سبک زندگی سالم، مدیریت استرس و خواب کافی به بهبود عملکرد حافظه کمک میکند. با تمرین مداوم و استفاده از ابزارهای حافظه، میتوانید اطلاعات را برای مدت طولانیتر در ذهن خود نگه دارید و به راحتی آنها را بازیابی کنید.
چرا اثر فاصلهگذاری مؤثر است؟
- تقویت حافظه بلندمدت:
این تکنیک باعث میشود تا اطلاعات بهجای ماندن در حافظه کوتاهمدت، به حافظه بلندمدت منتقل شوند. با هر بار مرور، مغز شما بیشتر به اهمیت اطلاعات پی میبرد و آنها را برای مدت طولانیتری نگه میدارد. - جلوگیری از فراموشی:
فاصلهگذاری بین مرورها باعث میشود تا مغز فرصت داشته باشد تا اطلاعات را پردازش کند و بهمرور زمان آنها را عمیقتر به خاطر بسپارد. این تکنیک، راهحل مؤثری برای مقابله با فراموشی سریع است که طبق منحنی فراموشی ابینگهاوس در ساعات و روزهای اولیه رخ میدهد. - صرفهجویی در زمان:
این تکنیک در مقایسه با مرورهای مداوم و بدون فاصله، زمان کمتری میطلبد. شما تنها نیاز دارید اطلاعات را در فواصل زمانی مشخص و با تکرار کمتر مرور کنید، درحالیکه نتیجه بهتری از مرورهای متوالی و پیوسته خواهید گرفت.
یکی از راههای عملی برای بهرهبرداری از این تکنیک، استفاده از ابزارهایی مثل برنامههای مدیریت مرور مطالب مانند Anki یا SuperMemo است. این ابزارها با تنظیم یادآوریها و مرورها در فواصل زمانی مناسب، به شما کمک میکنند تا مطالب را بهموقع مرور کرده و از فراموشی جلوگیری کنید.
پیامدهای منحنی فراموشی
در دنیای مدرن، یادگیرندگان به طور مداوم با حجم زیادی از اطلاعات مواجه هستند. تیمهای آموزشی در سازمانها از این موضوع آگاهاند که کارفرمایان انتظار دارند تا کارمندانشان در کوتاهترین زمان ممکن به مهارتهای لازم مسلط شوند. اما این فشار زمانی بهطور ناخواسته باعث میشود تأثیر منحنی فراموشی افزایش یابد.
از جمله پیامدهای این وضعیت، کاهش کارایی برنامههای آموزشی است. وقتی آموزشها وقتگیر و پرحجم میشوند، بهرهوری سرمایهگذاری آموزشی کاهش پیدا میکند. به دلیل شیب سریع منحنی فراموشی، کارمندان خیلی زود محتوای یادگرفته شده را از دست میدهند، و این امر مستقیماً روی عملکرد و بازدهی آنها اثر منفی میگذارد.
علاوه بر کاهش بهرهوری، منحنی فراموشی ممکن است عواقب قانونی و ایمنی را نیز برای کارکنان و شرکت به همراه داشته باشد. در بسیاری از صنایع، کارمندان باید به طور دقیق از آییننامهها و مقررات پیروی کنند. اگر کارمندی بهخاطر فراموشی، قوانین و مقررات مهمی را نادیده بگیرد، ممکن است خود و سازمان را در معرض مشکلات حقوقی و دعاوی پرهزینه قرار دهد.
راهکارهای بهبود حافظه
1- تمرینات منظم و پیوسته:
بر اساس یافتههای ابینگهاوس، مرور اطلاعات جدید در زمانهای مناسب میتواند از فراموشی سریع جلوگیری کند. هر بار که مطالب را تکرار کنید، میزان فراموشی کمتر میشود. بیشترین احتمال فراموشی در ساعات اولیه پس از یادگیری رخ میدهد، بنابراین مرور مطالب در روزهای ابتدایی پس از یادگیری اهمیت دارد. به مرور زمان، میتوانید فاصله بین جلسات مرور را افزایش دهید.
تحقیقات نشان میدهند که با آزمودن مداوم حافظه، توانایی یادآوری بهتر میشود. به خصوص اگر موضوعات جدیدی که یاد میگیرید با اطلاعات قبلیتان مرتبط باشند، بازیابی آنها راحتتر خواهد بود. از این رو، استفاده از مثالهای واقعی یا ایجاد ارتباط با تجربیات روزمره میتواند در یادگیری و بهخاطر سپردن مؤثرتر باشد.
2- سادهسازی و وضوح اطلاعات:
تلاش کنید مطالب را به صورتی سازماندهی کنید که یادگیری آنها آسانتر باشد. مثلاً میتوانید از روشهای گرافیکی مانند نمودارها یا نقشههای ذهنی برای نشان دادن ارتباطات بین اطلاعات استفاده کنید. همچنین، ساختن ویدئوها یا توضیحات تصویری میتواند اطلاعات را برای مغز واضحتر و آسانتر برای یادگیری کند.
3- ایجاد ارتباطات شخصی با مطالب:
برای افزایش ماندگاری اطلاعات در حافظه، بهتر است آنها را با تجربههای شخصی و روزمره مرتبط کنید. حافظهها و اطلاعات غیرمرتبط معمولاً به سرعت از بین میروند. اگر بتوانید اطلاعات جدید را با تجربیات روزانهتان پیوند دهید، احتمالاً آنها را بهتر بهخاطر خواهید سپرد.
4- بهرهگیری از یادگیری تعاملی:
افراد زمانی که درگیر یادگیری تعاملی میشوند، اطلاعات را بهتر از زمانی که بهصورت منفعل آنها را دریافت میکنند، یاد میگیرند. این رویکرد به حفظ تمرکز و توجه کمک میکند. در حال حاضر، فناوریهای آموزشی به کمک یادگیری تعاملی آمدهاند و معلمان با استفاده از روشهای جدید، دانشآموزان را به مشارکت فعال تشویق میکنند.
یکی از روشهای مؤثر در این زمینه، استفاده از گیمیفیکیشن است. این تکنیک به یادگیرنده کمک میکند تا با موضوعات چالشبرانگیز و دشوار به شیوهای سرگرمکنندهتر و جذابتر مواجه شود. در نتیجه، یادگیری طولانیتر و لذتبخشتر خواهد شد.
تسلط بر حافظه با شناخت منحنی فراموشی
شناخت منحنی فراموشی و درک چگونگی عملکرد حافظه به ما کمک میکند تا یادگیریهای خود را بهبود بخشیده و از فراموشی سریع اطلاعات جلوگیری کنیم. همانطور که ابینگهاوس در تحقیقات خود نشان داد، هرچه زمان بیشتری از یادگیری بگذرد، بدون مرور و تمرین، میزان فراموشی نیز بیشتر میشود. اما با استفاده از تکنیکهایی مانند مرور فاصلهدار، ایجاد ارتباطات عمیقتر با محتوای آموزشی و تمرین مداوم، میتوان از این پدیدهی طبیعی به نفع خود استفاده کرد. با بهکارگیری این روشها نه تنها اطلاعات را به مدت طولانیتری در حافظهی خود نگه میداریم، بلکه یادگیری مؤثرتر و پایدارتر را نیز تجربه میکنیم.